Azerbaycan tarihinde milletin manevi yükselişinde, eğitiminde din adamı Pişnamazzade ailesinin rolünü de unutamayız. Bu aile aynı zamanda İslam dinine, onun getirmiş olduğu kurallere bağlı insanlar olmuşlar.
Fakat, Azerbaycan Devletini Tiflis’te kurarak Gence’ye köçürülmesini temin eden büyük devlet adamı, halkımızın mağrur evladı, Nariman Narimanov’un tarihi ahemiyyetini unutamayız. Azerbaycan Devleti-Narimanov’un bizzat şahsi gayretleri ve yüksek yeteneği sayesinde gerçekleşmiştir. Büyük oyun yazarı, edib ve devlet adamının bu yüksek emeğini, Ulu Önder, dünya siyasetinin Tacı sayılan-Haydar Aliyev ayrıca kıymetlendirmiştir. Bakü’de Narimanov’un 100 metre yükseklikte koyulacağı heykele Moskova mani oldu. Sonunda Bakü’nün görkemli noktasında Narimanov’un metavazı heykeli yükseltildi... Narimanov aynı zamanda halkımızın dine olan saygınlığını daima desteklemiş ve her türlü olanakları yaratmıştır...
NARİMANOV, PİŞNAMAZZADE’YI DAİMA DESTEKLEMİŞTİR
Azerbaycan tarihinde ilk defa olarak dini elmleri dünyevi bilimle birleştirip-birlikte eğitim veren kişiler-Pişnamazzadeler olmuştur. Onların ilk büyük temsilcisi-Mevlana (Tanrı dostu) Molla Hüseyin Pişnamazzadedir. Pişnamazzade soy isminin taşıyıcıları genelde Gence ve Şeki’de yaşamışlar. Mevlana Molla Hüseyin’in nüfuz ve hürmeti bütün Azerbaycan’a yayılmıştı. Bütün bunlar bizzat Nariman Narimanov’un desteği ve büyük din adamına olan saygısı sayesinde olduğunu da unutamayız.
Ayrıca Gence’de, Şah Abbas Mescidinde yerleşen medrese’de Mirze Şefi Vazeh, Mirze Sadık Fani ve başkalari ile birlikte ders veriyordu. Görkemli oyun yazarı-Mirze Feteli Ahundov’u onun yanına eğitim almağa getiren kişiler bütün bunları biliyordu. Mevlana Hüseyin’in iki büyük Öğrencileri bizlere malumdur. Mirze Fatali Ahundov ve Şeyh İbrahim Şeyhzamanlı (Gudsi). O İbrahim Gudsi ki, yüksek eğitimli olmasına göre Abbaskulu Ağa Bakıhanov kendi Gutsi-ikinci soyadını kendisine vermiştir.
O İbrahim Güdsi ki, hazırcevaplığına göre Kafkas serdarı Knyaz M. Vorontsov kendi altın saatini ona hediye etmiştir. Bu iki şahsın pekişmesinde Mevlana Hüseyin Pişnamazzade’nin xidmetleri unutulamaz. Mevlana Hüseyin’in oğlu Ahund Molla Ali Pişnamazzadə də orada eğitim görmüş, mantıktan ders vermiştir (“Gence” Derğisi, 2012, NO. 29, sayfa, 12).
Pişnamazzade’ler soyunun Azerbaycan’da geniş tanınmış nümayendesi Zakafkaziya Şeyhülislamı görevini icra etmiş-Ahund Molla Muhammed Ali oğlu Pişnamazzade olmuştur. Muhammed Pişnamazzade Mevlana Hüseyin Pişnamazzade’nin torunuydu. Muhammed Pişnamazzade tıpkı babası gibi yenilikçi, uzakgören, İslami değerlere bağlı, vatan ve millet sevdalısı bir şahsiyyet olmuştur. Bu soyun adında olan Pişnamaz (namaz vakti önde olan manasını veriyor) gibi eğitiml alanında, pedogojik alanda devamlı önde olmuşlar.
Din adamı Ahund Molla Muhammed Pişnamazzade
O, GENCE KENTİNİN ONURU VE ŞEREFİ SAYILIYORDU
Şeyhülislam Ahund Muhammed Pişnamazzade, 1853-cü yılı Mayısın 15’de Gence kentinde anadan olmuştur. Ruhani ailesinde dünyaya göz açan Ahund Muhammed Pişnamazzade ilk eğitimini Gence Medresesinde aldıktan sonra Yüksek ruhani eğitimi almak için Tebrize gönderilmiştir. Böylece, Tebrizde Yüksek Ruhani eğitimini alıyor. 1883 yılında Eğitmini bitiriyor ve Tiflise geldikten sonra o, resmi Eğitim Şehadetnamesini alıyor. 80’li yılların sonunda Muhammed Pişnamazzade aktif Eğitim alanında görev alıyor. Etrafına aydınları, bilim adamlarını ve dünyevi Eğitimden yana olan din adamlarını topluyor. Bütün bu faaliyeti ise Rus Çarı memurlarının dikkatinden yayınmıyordu. Bizzat takip ediliyordu. Pişnamazzade’nin fəaaliyyeti Rus Çarı memurlarını çok rahatsız ediyordu.
1892 yılında Gence Cüma Mescidine Baş Molla atanan Muhammed Pişnamazzade, kısa zamam diliminde yüksek editimli ve başarılı Ruhani Hadimi gibi büyük şühret sahibi oluyor ve bir yıl sonra-Tiflis Vilayet Ruhani Meclisine üye seçiliyor. O, Tiflis’te Yüksek Ruhani Hadim gibi tanınıyor ve 1895-ci yılda Gence Vilayeti Ruhani Meclisinin Başkanı olarak ataması yapılıyor. Muhammed Pişnamazzade, ileri düşünceleri və Eğitim alanında dünyevi bilimlere üstünlük verdiğinden dolayı Rus Çar’ı Memurlarının dikkatini çekiyor ve denetime alınıyor...
Ahund Molla Muhammed Pişnamazzade’nin dikkatı celp eden yanı, Eğitime yönelik çalışmaları ve Halkın Maariflenmesi alanında yapmış olduğu hizmetlerdir. O, Yüksek Din Hadimi olsada, onun üstünlüğü-dünyevi bilimlerin inkişafına verdiği destektir. 1896’ıncı il bizzat onun tarafından Tasis olunan-“Mektebül-Hayriye” (“Hayriyye Okulu”) o yıllarda Azerbaycan’da faaliyyetine göre önemli Milli Eğitim Ocağı olmuştur. Ana hedefi - milletin Maariflenmesi ve cehaleti tümüyle dağıtmak, yok etmek olmuştur. Böylece, Axund Muhammed’in Babası-Mevlana Hüseyin Pişnamazzade’nin yaratmış olduğu Eğitim Okullarındaki faaliyyetini devam ettiriyor, özellikle dünyevi bilimlerin Eğitimini yüceltmek ve geliştirmeyi hedefliyordu. Ahund Molla Muhammed Pişnamazzade’nin tesis ettiği ve Başkanı olduğu “Mektebül-Hayriyye Okulu’nda” sadece Azerbaycan’dan yok, Türkiye’den davet olunan Hocalar da görev yapıyorlardı...
O, BÜYÜK TÜRK DÜNYASININ ŞEREFLİ EVLADIYDI
Dünya şairi ve oyun yazarı-Hüseyin Cavit, Abdullah Teyfik Sur’un ölümü hakkında yazmış olduğu makalede şöyle yazıyordu: -“Mektebül-Hayriyye” 1900-cü yıla dek “Milli Okul” formasında faaliyyet göstermiştir. Daha sonra Rus-Müslüman Okulu olarak tanınıyordu. (18. 05.1912-ci yıl, “İkbal” Gazetesi ). Bu Okulun-“Milli Okul” formasından çıkmasının sebepleri vardı. Daha önemlisi-Ahund Molla Muhammed Pişnamazzade’nin içeri alınarak sürgüne gönderilmesi ile alakalıydı. 1900’uncu yılın Aralık ayında müterekki faaliyetine ve Maarifçilik Eğitimine vermiş olduğu desteğine görə takipe alınan Ahund Molla Muhammed Pişnamazzade’nin evinde Polis tarafından aktarışlar yapılıyor. Gondarma sebep şu gösteriliyor: “Ahund, Türkiye ve İran devletleri ile iletişimde bulunmuş ve Kafkas’ta Rusya’ya karşı ihtilaf hazırlıyor, guya devlete karşı eks-tebliğat yürütüyor. Bu yersiz bühtanlar, yalanlar üzerine Ahund Muhammed Pişnamazzade ve onunla birlikte 37 Azerbaycan aydınları, “kıyama hazırlık” bahanesiyle içeri alınıyor. (01. 01. 1909’uncu yıl, “Şura” Dergisi, sayfa: 534) Ahund Muhammed ve üç eğitimli Ülema, Türkistan’a sürgün ediliyor... Fakat iki yıldan sonra af ediliyorlar ve vatana dönüyorlar...
Ahund Molla Muhammed Pişnamazzade sürgünden döndükten sonra yeniden yaratmış olduğu Eğitim Okullarındaki faaliyyetini devam ettiriyor.
Kardeşi Ahund Hüseyin Pişnamazzade’nin Başkanı olduğu “Medreseyi-Ruhaniyye’de ders veriyor. Aynı Medrese’de, Türkiye’de Yüksek Eğitim alarak vatana dönüş yapmış, Hüseyin Cavid ve Türkiye’de onun gibi eğitim alan yakın arkadaşları, edebiyyatşinas, edebiyat eleştirmeni ve ilk Füzulişinas-Abdulla Teyfik Sur (Edebiyat Hocaları ), Ahund Alesker Poladzade (Şeriet, ahlak derslerini veriyordu), Azerbaycan Cumhuriyyeti Başbakanı görevinde bulunan Nasip Bey Yusufbeyli’nin kardeşi Hamit Bey Yusubeyli (Rus dili Öğretmeni, 1898’inci yıldan “Mektebu-Hayriye’de Öğretmenlik yapmıştır), Rıza Bey Garaşarov (Riyaziyat Öğretmeni), Mirza Muhammed Ahundov, Mirza Abbas Abbaszade (Din, Dilcilik ve özellikle Alfabe alanında), Nasip Bey Yusufbeyli, Öğretmen İdris Ahundzade (Sonralar Türk Edebiyati Merkezi Musavat Partisi Gence şehir Şübesinin Başkanı olmuştu), Türkiye’den gelmiş Öğretmen Savad Cavad (Türk Ahmet Cavat’ın kardeşi) ve diğerleri Hocalık yapmışlar. Bu Hocalar Gence’nin pek çok Okullarında ders vermişler. “Mektebul-Hayriye” ve “Mektebul-Ruhaniyye”, onların ders verdikleri eğitim Merkezleri olmuştur.
Ahund Molla Muhammed Pişnamazzade yeni, “Üsuli-Cedit” Okullarından yanaydı. Bu amaç uğruna mücadele veriyordu. 1909 yılında sonunda arzusu gerçekleşiyor ve Okulun açılması iznini alıyor. Gence ve Gence çevresinde yeni, çağdaş Okullar açıyor (Gence, Çobanabdallı, Borsunlu, Aşağı Ayıblı, Morul, Garabağlar, Kazak, Sarıtepe, Ahmedbeyli, Govlara-Sarı). O yıllarda Axund Muhammed Pişnamazzade’nin faaliyyeti çokyönlü olmuştur. O, sadece Eğitim, Maarifçilik alanınde değil, halkımızın Mühafeze olunmasında da fevkalade önemli simalardan sayılıyordu. O Müslümanlar arasında büyük hürmete, sevgiye sahip şahsiyet olmuştur.
BÜYÜK MÜTEFFEKİR, HALKIN HAKİKİ DOSTUYDU
Haklın pek çok problemlerinin gerçekleşmesinde müstesna rol oynamıştır. O yıllarda, hain, gaddar, vandal Ermenilerin aktifleşmesi, Müslümanlara karşı soykırım siyaseti yürütmeleri, özellikle Gence’de aydın insanlarımıza, bilim adamlarına, ayrıca saygın insanlarımıza ve özellikle de aktif Din Hadimlerimize karşı hünkarca hareketler ediyorlardı...
Ahund Molla Muhammed Pişnamazzade milli meselelerin yönünde ciddi çalışmalar yürüten aktif Din Hadimiydi ve Ermeni vandallarına gereken dersi de vermiştir... Vatan, Devletimizin pekişmesi yönünde çetin, zor ve masuliyyetli kararların ve fetvaların arkasında Ahund Molla Muhammed Pişnamazzade’nin imzası vardı. Halkımızın ona karşı büyük inamı, sevgisi vardı. Onun içeri alınması ve sürgün hayatı yaşaması, xalgımızda onun temiz ve egide adamı olması ile bağlı fikir formalaştırmışır. Narimanov bizzat Lenin’e telefon etmiş, Pişnamazzade’yi tanıtmız ve onu sürgünden kurtararak, Gence’ye getirmiştir... Gence Şeherinde milli işlerin önünde giden “El Atası” sayılan Alekper bey Refibeyli ile birlikte Ahund Molla Muhammed Pişnamazzade önemli şahsiyetler sayılıyorlardı.
O yıllardaki devlet Arşivlerinde korunan mektuplarında M. Pişnamazzade’nin tuttuğu görevlerde onun karakterik hüsusiyyetleri ile ilğili enteresan olaylar gerçekleşiyor. Bele ki, Tiflis Ğuberniya Jandarm İdaresinin Başkanı, Albay Başinskiy Difai Partisi’nin üyeleri hakkında 31 Ekim 1909 yılında tarixli konuşmasında donanımlı bilgileri aktarıyor. Konuşmadan aydın oluyor ki, "Difai" Partisinin Yelizavetpol (Gence) Komitesinin Başkanı, Ahund Molla Muhammed Pişnamazzade olmuştur. Polis Raporlarında M. Pişnamazzade’nin bir şahsiyyet gibi seciyyelendiren çok önemli malumatlar vardır. Örneğin, 1912 yılın Şubat ayında yazılı bir Raporda şöyle yazılıyor: “Tüm Müslüman dünyasında o, çok tanınan, görkemli din adamlarından biri sayılıyor. Ayrıca o, Kafkas hudutlarında bütün Müslüman ve “Üsuli-Cedid” Okullarının, kütüphanelerinin, okuma salonlarının ve ceşit-çeşit hayırsever Cemiyyetlerinin yaratılmasının teşebbüscüsü ve icracısı olmuştur. Ayrıca yazmış olduğu kitaplarda, makalelerinde ve devlete ait etkinliklerde, halk toplantılarındaki konuşmalarında o, Tüm Müslümanları birleşmeye ve milli tayfalar arasındaki karşıdurmalara son vermeye çağırıyordu...”
Pişnamazzade kendi düşüncelerine ve dünyaya açık gözle baktığına göre başka din adamlarından farklıydı. Yüksek eğitimli Müslümandı, aynı zamanda ciddi bilğindi ve dünya edebiyyatı ile yakından ilgileniyordu. Müslüman ruhanileri arasında ve toplumda seçkin insan olrak seviliyordu: hayırsever, yüksek insani değerleri taşıyan, geniş dünyagörüşüne sahip gerçekci, hakiki insandı: harac, rüşvet almak onun karakterine zıttır, çünkü o idealist ruha sahip gerçekci bir şahsiyet idi. Temiz ahlaka, halk arasında ise büyük nufuza sahipti. Ayrıca, Nariman Narimanov gibi ideal bir şahsiyetle de dialogları vardı ve onun etkisi altında olduğu onun manevi yaşamını bambaşka yapmış ve pekiştirmiştir...
Devamı vardir...