GİRİŞ…
1937-1938 döneminde Stalin tarafından SSCB bünyesindeki Türk illerinde gerçekleştirilen Büyük Tasfiye, Büyük Temizlik ya da Repressiya bağlamında sözde mahkemelerde mesnetsiz ithamlarla yargılanıp ölüme mahkûm edilen aydınlardan biri de 4 Ekim 1938 tarihinde kurşuna dizilerek öldürülen Özbekistan Türkü Abdülhamit Süleyman Çolpan (1897-1938)’dır. Merhumun vefatının 85. yıldönümünde “Çolpan-1” başlıklı yazımızda öz ve edebî yaşamını anlattıktan sonra “Çolpan-2” ve “Çolpan-3” başlıklı yazılarımızda öne çıkan kimi şiirleri ile birlikte andıktan sonra bu takip eden iki bölümde de anmaya devam edeceğiz.
ÇOLPAN’DAN ENVER PAŞA’YA AĞIT…
Anadolu’da yapılmakta olan Millî Mücâdele döneminde İtilaf Devletlerinin Sevr Barış Antlaşması’nın hafifletilmiş hâli olan Londra Konferansındaki kararları TBMM Hükûmetine kabul ettirmek üzere kabul ettirmek üzere Ege bölgesinde kayda değer ölçüde işgâllerde bulunan Yunanistan’ı azmettirerek Temmuz 1921 ayı sonunda tekrar ileri harekâta başlamış, bunun sonucu Uşak, Afyon ve Eskişehir düşmüştü. Bu süreçte Enver Paşa da her ihtimâle karşı Anadolu’ya geçmek üzere Batum’a gelmişti.
23.08-13.09.1921 tarihinde gerçekleşen Sakarya Muharebesi’nin Başkomutan Mustafa Kemâl Paşa komutasındaki TBMM Ordusunun zaferiyle sonuçlanması üzerine Anadolu’ya geçme ümidi ve imkânı kalmayan Enver Paşa, Ekim Devrimi (1917) sonrasında meydana gelen elverişli ortamdan yararlanarak istiklâl çabasına girişen Türkistan bölgesindeki Buhara’ya giderek oradaki bağımsızlık yanlısı yerel direniş hareketi olan Basmacıların başına geçmiş, Şubat 1922 ayında komutasında topladığı Basmacı birlikleri ile Duşanbe'yi ele geçirmiş ve oradaki Sovyet garnizonunu esir almış, ardından Horasan üzerine yürüyerek Kızıl Ordu birliklerinin Buhara ve Horasan'dan çekilmelerini istemiş, 28 Haziran’daki Kafiran Muharebesi’ni kaybettikten sonra dağlara çekilmiş, 4 Ağustos’ta Kurban Bayramı sırasında Tacikistan'da Pamir dağı eteklerinde Belcivan yakınlarında Âbıderyâ köyündeyken bir Bolşevik birliğinin baskını üzerine köy yakınlarında Bolşeviklerle yapılan çatışmada şehit olmuş, Çeğen tepesine gömülmüştür.
Enver Paşa’nın şehit olmasının ardından yazıldığı anlaşılan aşağıdaki “Belcivan” başlıklı şiirde Çolpan, Enver Paşa’nın şehâdetiyle başlayan dizelerini Onun hayatını özetleyerek sürdürmüş ve onun trajik ölümüne ilişkin feryad içeren dizeleriyle sonlandırmıştır.
BELCİVAN
Feryadım dünyanın varlığını boğsun,
Ümidin en sonuncu iplerini koparsın!
Öfkeden titreyen genç bir yiğidin
Taştan sinesine mermiler boşalmış.
Dağlarda hürriyet için gezen geyiğin
Kara gözlerine matemler girmiş!
Deryalar, dalgalar titreten bir er
Darbeler kahrından yıkılmış, kalmış!
Kurtuluş yıldızı yokluğa girmiş,
Senin son canını düşmanlar almış.
Marmara boyları, Edirne yolu,
Çatalca ovası, Boğaz geçidi,
Karpat dağları, Trablus çölü.
Güzel Selânik’in şirin bağları…
Şehitler yüzüne damlayan nurlar
Kan ağlattı bizlere bu haber!
Berlin sokakları yiğidin birin
Dopdolu… koynuna aldı.
Tiflis havaları bir kurtarıcı eri
Kara kana boyayıp yerlere saldı.
Tarihin rengini birçok kanla
Karartıp dolduran Belcivan
En son ümidi kana boyamış,
Âh nasıl da uğursuz zamanlar gelmiş!
Feryadım dünya varlığın boğup öldürsün,
Kapkara bahtıma şeytanlar gülsün!
BOLŞEVİK TAHAKKÜMÜNE İTİRAZ…
Ekim Devrimi’nin (1917) ardından Türkistan coğrafyasının Bolşevik idare altına girdiği dönemde Türkistan coğrafyasındaki diğer Türk halkları gibi Özbek halkı için de şartlar ağırlaşarak devam eder. Millî aydın ve kişiler üzerindeki baskılar daha bir artar, millî unsur ve temâlar da Sovyet unsur ve temaları ile değiştirilir. Şair Şubat 1923 ayında Taşkent’te yazdığı aşağıdaki “Yeter Artık” başlıklı şiirde ülkesindeki bu uygulamalara olan isyanı vardır.
1924 yılında gerçekleşen Millî Sınırların Belirlenmesi Politikası ile Türkistan’da tüm sınırlar Sovyetler eli ile yeniden çizilir. Çarlık Rusyası boyunca ve Bolşevik iktidarının ilk yıllarında tüm idarî ve resmî yazışmalarda kullanılan Türkistan terimi yürürlükten kaldırılır ve bunun yerine (coğrafî olarak da Özbekistan, Türkmenistan, Tacikistan ve Kırgızistan cumhuriyetlerinden oluşan) “Orta Asya” terimi kullanılmaya başlanılır.
YETER ARTIK
Yeter, sınırdan aşmıştır,
Bu lânet, bu hakâretler!
Doludur, belki taşmıştır
Aşağılık ve sefâletler!
Elimde sonuncu taş kaldı,
Gönlümde sonuncu istek;
Gözümde sonuncu yaş kaldı,
Gücümde sonuncu gayret
Bu lânet, bu hakâretler,
Gücümü sınamak isterler,
Aşağılık ve sefâletler,
Kendimi yutmak isterler!
Gönülde sonuncu istek.
Bu hâlde gitmek isterim;
Gücümde sonuncu gayret,
Emele yetmek isterim!
Elimde sonuncu taş kaldı,
Düşmanıma atmak isterim!
Gözümde sonuncu yaş kaldı,
Emele yetmek isterim!
(Devam edecek)
KAYNAKLAR
Gökdağ, Bilgehan Atsız ve Kabadayı, “Osman; Türk Kurtuluş Savaşının Türk Dünyası Edebiyatındaki Yansımaları”, Yazılışının 950. Yılı Anısına Uluslararası Kutadgu Bilig Türk Dünyası Sempozyumu, Ankara Gürbüz, Yunus Emre; “Özbekistan’da Tarih Yazıcılığı ve Millî Kimlik: Özbeklerin Göçü ve Timur Örneğinde”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 19/2, Kış 2019.
Hacı Bayram Veli Üniversitesi, 3-5 Ekim 2019, Ankara / Türkiye, Sempozyum Bildiri Kitabı, Ankara – Türkiye, https://www.academia. edu/Türk_Kurtuluş_ Savaşının_Türk_Dünyası_Edebiyatındaki_Yansımaları, Erişim Tarihi: 20.09.2022.
Gürbüz, Yunus Emre; “Özbekistan’da Tarih Yazıcılığı ve Millî Kimlik: Özbeklerin Göçü ve Timur Örneğinde”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 19/2, Kış 2019.
Karakaş, S.; “Abdülhamid Süleymanoğlu Çolpan”, T.C. İstanbul Aydın Üniversitesi Uygulama Dergisi, S. 14.
Kocaoğlu, Timur; “Çağdaş Özbek Şiiri”, https://tdk.gov.tr/wp-con-tent/uploads/2014/09/1996_01_01_ kocaoglu.pdf, ss.19-20, Erişim Tarihi: 10.12.2020.
Kuçkartay, İristay ve Öz Çolpan, Aynur; “Özbek Edebiyatından Seçmeler II – Çolpan”, https://dergi park.org. tr/tr/ download/ article-file/1362075, Erişim Tarihi: 15.09.2022.
Paksoy, İrfan, “Çağdaş Özbek Şiirinde Yiğit ve Mazlum Bir Ses: Çoplan”, 03.10.2022, http://www. dibace. net/portreler/cagdas-ozbek-siirinde-yigit-ve-mazlum-bir-ses-colpan/, Erişim Tarihi: 02.10.2023.
Paksoy, İrfan; “Bir Kızıl Terör Kurbanı: Abdülhamit Süleyman Çolpan”, 04.10.2022, Milli Devlet Gazetesi, https://www.millidevletgazetesi.net/KoseYazisi/bir-kizil-teror-kurbani-abdulhamit-suleyman-colpan-4718, Erişim Tarihi: 03.10.2023.
Paksoy, İrfan; Türkistan’dan Balkanlara, Basılmamış eser.