GİRİŞ…
İki önceki (19 Mayıs 2024 tarihli) “Başlangıç ve Boyun Eğmemenin Diğer Adı” başlıklı makalemin konusu 19 Mayıs 1919 tarihinin, Atatürk’ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramının anlam ve önemine ilişkindi. Bir önceki (30 Mayıs 2024 tarihli) “Samsun’da Durum Tespiti” başlıklı makalem de bir anlamda o makalenin devamı mâhiyetinde olup 9. Ordu Müfettişi Mustafa Kemâl Paşa’nın 19-25 Mayıs 1919 tarihlerindeki Samsun’daki günlerine ilişkindi. Bugünkü makalem ise bu tarihî akışa uygun olarak Mustafa Kemâl Paşa’nın Havza’daki günlerine ilişkindir.
SAMSUN’DAN HAVZA’YA İNTİKÂL…
24 Mayıs’ta Harbiye Nezâretine çektiği telgrafla en çok şikâyetin olduğu Merzifon, Lâdik, Amasya, Havza gibi yerlerde bizzat inceleme yapmak ve yerinde tedbirler almak gayesiyle karargâhını geçici olarak Havza’ya taşıyacağını bildiren Mustafa Kemâl Paşa, karargâhı ile birlikte 25 Mayıs’ta Samsun’dan Havza’ya doğru hareket etmiş, öğle saatlerinde Kavak nahiye Müdürlüğüne uğranmış, burada Kavak eşrafına bir Müdafa-i Hukuk Cemiyeti oluşturmaları yönünde telkinde bulunmuş, oradan da Havza’ya geçilmiş, kendisi Mesudiye Otelinde, karargâhı ise Ali Osman Ağa’nın konağında ağırlanmıştır.
HAVZA GÜNLERİ…
Havza’ya geldikten sonra şehrin ileri gelenlerini 9. Ordu Müfettişliği karargâhında kabul eden Mustafa Kemal Paşa, ülkenin genel durumunu ve işgâlcilerin niyetlerini açıkladıktan sonra, gelecekle ilgili umudunu belirtmiş ve bu konuda harekete geçilmesini tavsiye etmiştir.
İstanbul’da 20 Mayıs’ta kurulan İngiliz Muhipler Cemiyeti, [1] Sait Molla [2] imzasıyla 23 Mayıs’ta bütün belediye başkanlarına çektiği ve Osmanlı İmparatorluğu için İngiliz himâyesinin talep edilmesini isteyen telgrafla propaganda yapıyordu. Buna karşı Mustafa Kemal Paşa da, 26 Mayıs’ta illere ve kaymakamlıklara telgrafla gönderdiği genelgede; millî ve siyasî bağımsızlığımızın ancak milletin tek vücut olarak savunmasıyla sağlanabileceği belirtilmiştir.
HAVZA’DA MÜDAFAA-İ HUKUK CEMİYETİ…
Havzalılar Mustafa Kemal Paşa’nın isteğiyle 26 Mayıs’ta Müdafaa-i Hukuk Cemiyetini kurdular, ardından da burada düzenlenen ve halkın da katılımıyla yapılan mitingde Yunanlıların İzmir’in işgâli ile yaptıkları mezalim protesto edilmiş ve ülkenin kurtuluşu için silahlı direnişe geçilmesi konusunda fikir birliğine varılmıştır.
İSTANBUL HÜKÛMETİNİN ACZİ…
İzmir’in Yunanlar tarafından işgâli karşısında yeterli tepkiyi göstermeyen İstanbul Hükûmeti, İtilaf Devletlerinin merhamet ve insafına sığınmaktan başka çare bulamamıştır. Önce İzmir’in, ardından Manisa ve Aydın’ın işgâli ile başlayan Yunan saldırı ve zulümleri hakkında millet daha aydınlanmamış; millî varlığa açıktan açığa yapılan saldırılar karşısında herhangi bir tepki ve şikâyet gösterilmemiştir.
İŞGÂLLERE KARŞI PROTESTO MİTİNGLERİ…
Mustafa Kemal Paşa işgâller karşısında 28 Mayıs’ta valilere ve bağımsız kaymakamlıklara, Erzurum’da 15. Kolordu, Ankara’da 20. Kolordu ve Diyarbakır’da 13. Kolordu Komutanlıkları ile Konya’daki 2. Ordu Müfettişliğine gönderdiği genelgede, İzmir’in ve ardından Manisa ile Aydın’ın işgâle uğramasının gelecekteki tehlikeyi daha açık olarak ortaya çıkardığını, buna karşı sürekli ve canlı tepkilerin gösterilmesi için mitingler yapılmasını, İstanbul Hükûmeti başta olmak üzere yabancılara ve diğer gerekli yerlere telgraflar çekilmesini, birlik ve beraberlik içinde hareket edilmesini tavsiye etmiştir.
Mustafa Kemâl Paşa’nın bu tâlimatı üzerine her yerde gösteri toplantıları yapılmaya başlanmış, Türk halkı Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye cemiyetlerinin yönlendirmeleriyle 29-31 Mayıs 1919 tarihlerinde ülkenin pek çok yerinde işgâlleri protesto mitingleri gerçekleştirilmiştir.
HARBİYE NÂZIRINA GÖNDERİLEN TELGRAF…
Bu sırada Mustafa Kemâl Paşa, 29 Mayıs’ta Harbiye Nâzırı Şevket Turgut Paşa’ya gönderdiği şifreli telgrafta, yapılan mitinglerin İtilaf devletlerinin Türk milletini onuruna ve meşrû haklarına saldırmalarından kaynaklandığını belirtmiştir. Ayrıca bu millî heyecanın, ülkenin en ücrâ köşesini dahi içine alacak şekilde genişlediğini, hükûmet memurları ile askerlerin şimdilik tamamen tarafsız kaldıklarını ve metânetlerini muhâfaza ettiklerini açıklayarak İstanbul’dan gelebilecek tepkileri azaltmaya çalışmıştır.
HAVZA’DA PROTESTO MİTİNG…
Mustafa Kemâl Paşa, 30 Mayıs 1919 tarihinde Havza’da şehrin ileri gelenleri ve halkın katılımıyla işgâllere karşı büyük bir protesto mitingi düzenlemiştir. Mitingden sonra her türlü saldırının silahla önlenmesi için yemin edilmiştir.
PARİS BARIŞ KONFERANSINA DAİR…
Fransa’nın İstanbul temsilcisi 2 Haziran’da Sadrazam Damat Ferit Paşa’ya, Osmanlı Devleti’nin Barış Konferansına çağrıldığını iletmiştir.
Mustafa Kemâl Paşa, 3 Haziran’da 9. Ordu Müfettişliği bölgesindeki kolordu komutanları ile vali ve kaymakamlıklara gönderdiği telgrafta, Paris’te toplanacak barış konferansına gidecek heyetle ilgili olmak üzere millî vicdanın kesin isteğine uygun kararlar alınmasının gerekliliğini bildirerek Müdafaa-i Hukuk derneklerinin Türk milletinin haklarının korunması yolunda hemen harekete geçmesi gerektiğini ifade etmiştir.
İSTANBUL’A GERİ ÇAĞRILMA…
Bu mitinglere İstanbul’daki İngiliz makamların ilk tepkisi işgâl kuvvetleri tarafından daha önceden tutuklanmış olan ve Bekirağa Bölüğündeki [3] altmış yedi Türk devlet adamının bir İngiliz sömürgesi olan Malta’ya sürgün edilmeleri ve Mustafa Kemâl Paşa’nın da 6 ve 8 Haziran 1919 tarihli yazılarla İstanbul’a geri çağrılması olmuştur.
Mustafa Kemal Paşa’nın Havza’da bu çalışmalarının, yapılan mitinglerle ve İstanbul’a çekilen telgraflarla ses getirmesi İtilaf Devletleri’nin, özellikle İngiltere’nin, dikkatini Mustafa Kemal Paşa’nın üzerine çevirmesine sebep olmuş, İstanbul’daki İngiliz Yüksek Komiseri Amiral Calthorpe [4] imzasıyla 8 Haziran’da Hâriciye Nezâretine verilen notada Mustafa Kemal Paşa’nın görevinden alınması istenmiş, İngilizlerin bu baskıları sonucu 9. Ordu Müfettişi Mustafa Kemâl Paşa 8 Haziran’da Harbiye Nâzırı Şevket Turgut Paşa imzalı telgrafla İstanbul’a geri çağrılmıştır.
İSTANBUL’U OYALAYICI CEVAP…
Bu telgrafa, Mustafa Kemâl Paşa 11 Haziran’da gönderdiği cevapta hareketinin kömür ve benzin eksikliğinden dolayı geciktiğini söylemiş ve ayrıca İstanbul’a geri çağrılma sebebinin de açıklanmasını isteyerek Harbiye Nazırlığınca İstanbul’a geri çağrılmasını geçiştirmiştir.
MİLLÎ İRADENİN SÖZCÜSÜ…
Mustafa Kemal Paşa, 25 Mayıs-12 Haziran arasında toplam on dokuz gün Havza’da kalmış, bu süre zarfında 9. Ordu Müfettişlik bölgesinde bulunan halkın her türlü işgâle karşı uyarılması konusunda önemli gelişmeler kaydedilmiştir.
Mustafa Kemal Paşa, halkla yaptığı görüşmelerle, Havza’dan gönderdiği genelgede de anlaşıldığı üzere, Anadolu’da başlatılmış olan ve gücünü Türk milletinden almaya kararlı olan Millî İrade’nin sözcüsü bir lider olarak ortaya çıkmış, İstanbul hükûmeti başta olmak üzere işgâl kuvvetlerine karşı milli çıkarları cesurca savunan biri olarak faaliyetlerini sürdürmüştür.
AMASYA’DAN ALINAN DAVET…
Mustafa Kemal Paşa, Merzifon’daki İngiliz askerlerinin kendilerini rahat çalışma açısından engelleyebilecekleri yönünde haberler alıyordu. Daha emin bir yer olan ve devamlı irtibat hâlinde olduğu Amasya Sancak merkezi çalışma yeri olarak müsaitti. Zaten Amasya müftüsünden aldığı davet ile Amasya halkının kendisini bağrına basacaklarını haber almıştı. Paşa, Amasya’dan gelen heyetle yakında Amasya’da olacaklarını belirten bir cevap göndermiştir.
SONUÇ…
Havza Genelgesinde ortaya çıkan sonuçlara bakıldığından bunların, kısa bir süre sonra Amasya Genelgesi’nde daha açık ve belirgin bir şekle dönüştürüldüğü görülecektir. Yapılan çalışmalar, işgâlciler ve İstanbul Hükûmetinin engellemelerine rağmen aksatılmadan yürütülmüş, ordu başta olmak üzere Mustafa Kemâl Paşa’nın yönlendirmeleriyle Türk milleti tarafından Millî Mücâdele benimsenmeye başlanmıştır. Bu aşamadan itibaren bütün etkinliklerin, çalışmaların ve her türlü girişimin millet adına yapıldığının halka anlatılmasıyla Türk milletinin bu eylemlere katılımı sağlanmıştır. Böylece Amasya Genelgesi’nin hazırlanmasına uzanan süreç de kendiliğinden gelişmiştir.
SONNOTLAR:
[1] İngiliz Muhipler Cemiyeti: Sait Molla gibi üyeleri bünyesinde bulundurmuş ve hararetli bir şekilde İngiliz Mandasını (himâyesini) savunan bu mandacı cemiyet. 20 Mayıs 1919'da kurulmuştur. İngilizlerden para yardımı da alan bu cemiyet, Anadolu'da karışıklıklar çıkarmayı ve Kurtuluş Savaşı'nı engellemeyi amaçlamıştır.
[2] Sait Molla (1880-1930): Osmanlı devlet adamı, Şura-yı Devlet (Danıştay) üyesi, Adliye Nâzırı ve İngiliz ajanı. Yüzellikler arasında yer alır.
[3] Bekirağa Bölüğü: Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde önce Seraskerlik, sonra da Harbiye Nezâretinin içinde cezaevi olarak kullanılmıştır. Binanın resmî adı ise İstanbul Muhafız Dairesidir.
[4] Somerset Arthur Gouch Calthorpe (1864-1937): İngiliz deniz filosu filo amiralidir. I. Dünya Savaşı sonunda İtilaf Devletleri Akdeniz donanması komutanı olarak Mondros Mütarekesi'ni imzalamış, Türk Kurtuluş Savaşı yıllarında da İstanbul'da İngiliz yüksek komiseri olarak görev yapmıştır.
KAYNAKLAR
Akçakayalıoğlu, Cihat; Atatürk Komutan, İnkılâpçı ve Devlet Adamı Yönleriyle, ATASE Bşk.lığı Yay., Ankara 1993.
Atatürk, Mustafa Kemâl; Nutuk I, (Baskıya Hazırlayanlar: Birol Emil, Metin Has-Er, Mehmet Ali Aydın), 1. Baskı, Millî Eğitim Bsmv., İstanbul 1973.
Atay, Falih Rıfkı; Çankaya, Bateş Yayınları, İstanbul 1984.
İğdemir, Uluğ; Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi 1919-1918, 2. Baskı, TTK Basımevi, Ankara 1988.
Jaeschke, Gotthard; “Havza'da Mustafa Kemal Paşa”, Türk Tarih Kurumu Belleten, https://belleten.gov. tr/tam-metin/1732/tur, Erişim Tarihi: 27.05.2024.
Kinross, Lord; Atatürk Bir Milletin Doğuşu, 13. Basım, Akdeniz Yayıncılık, s. 159-160.
Mango, Andrew; Atatürk, (Çeviren: Füsun Doruker), 2. Baskı, Remzi Kitabevi, İstanbul 2004.
Semerci, Ahmet; “Mustafa Kemal Paşa’nın Havza’daki Çalışmaları”, Türk Dünyası Araştırmaları, Ocak - Şubat 2019, Cilt: 121, Sayı: 238, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1470579, Erişim Tarihi: 27.05.2024.
Şehitoğlu, Mustafa; “Milli Mücadele’de Telgraf Muhaberatı (1918 – 1922)”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Elazığ 2012.
Tansel, Selahattin; Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, C. I, Millî Eğitim Bsmv., Ankara 1990.
Türkmen, Zekeriya; “Havza Genelgesi”, https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/havza-genelgesi/, Erişim Tarihi: 27.05.2024.
.