“Bir kere yükselen bayrak bir daha inmez”
Mehmet Emin Resulzâde
28 Mayıs 1918 tarihinde ilan edilen Demokratik Azerbaycan Cumhuriyetine izâfeten
Respublika Günü (Cumhuriyet Günü) olarak kutlanmaktadır.
Birinci Cihan Harbi’nin ilk iki yılında Kafkas Cephesindeki Türk kuvvetleri üstün Rus kuvvetleri karşısında hayli gerilemiş, 1916 yılı sonu itibarıyla da Fırat nehrinin doğusuna (Mamahatun (Tercan)-Erzincan) kadar geri çekilmişti. 1917 yılında 13 Mart’ta Çarlık Monarşisini sona erdiren Menşevik Devrimi [1] ve bundan yedi ay sonra da 7 Kasım’da meydana gelen Ekim Devrimi [2] 1917 yılında Kafkas Cephesinde adeta çatışmasızlık hâline sebebiyet verdiği gibi, Ekim Devrimi’nin ardından Kafkas Rus Ordusunun çözülmesine, Kafkasya’ya çekilmesine ve dağılmasına neden olmuş, bu durum da gerek Kafkas Cephesinde Rus işgâli altında olan Osmanlı topraklarının kurtarılması için elverişli bir ortam oluşturduğu gibi, büyük bir çalkantı yaşayan Kafkasya coğrafyasında da bir jeopolitik boşluk meydana getirmiştir.
Çarlık Monarşisi döneminde Kafkasya Özel Valiliği adlı idarî birim tarafından yönetilen Kafkasya’da, Menşevik Devrimi sonrasında Petrograd’da (St. Petersburg’da) işbaşına gelen geçici hükûmet tarafından Kafkasya’nın idaresi için bahse konu idarî birim yerine 22 Mart 1917 tarihinde Kafkasya’nın, özellikle de Güney Kafkasya’nın yönetimi için kısa ve Rusça adıyla OZAKOM (Özel Güney Kafkasya Komitesi) adında geçici bir idarî organ oluşturulmuştur. Ancak OZAKOM, Ekim Devrimi’ne kadar geçen süre zarfında pek bir varlık gösteremediği ve bölgenin sorunlarını da yeterince çözüm getiremediği için halk nezdinde de beklediği desteği bulamamıştı. Ekim Devrimi ile birlikte Bolşevikler Rusya’da merkezî yönetimi ele geçirmiş olmakla birlikte Menşevik unsurların ağırlıkta olduğu Tiflis’te Gürcü, Ermeni ve Azerbaycanlı delegeler tarafından 24-27 Kasım 1917 tarihlerinde yapılan toplantı sonucu Bolşevik hâkimiyetini tanımayan ve Rusya Kurucu Meclisi toplanana kadar da geçici bir hükûmetin kurulması kararı alınır, Rusya’da Kurucu Meclis oluşturuluncaya kadar, OZAKOM’un yerini alacak olan (bölgenin geçici hükûmeti olarak) Tiflis’te bir tür federasyon olan ZAKAVKOM (Güney Kafkasya Komiserliği/Hükûmeti) teşkil edilerek hükûmet üyeleri belirlenmiştir.
Tiflis’te bu gelişmeler yaşanırken Bakü Guberniyasının (idarî yönetim biriminin) arazisinde 2 Kasım’da Ermeni asıllı Bolşevik Stepan Şaumyan liderliğinde üyelerinin çoğunluğu Bolşevik olan Bakü Sovyeti Hükûmeti (2.7.1917-26.7.1918) kurulmuştu. Şaumyan Mart 1918 ayında Bolşevik lider Lenin tarafından Kafkaslarda Bolşevik iktidarın etkin hâle getirilmesiyle görevlendirilmiştir. 30 Mart – 3 Nisan 1 1918 döneminde yaşanan ve Mart Olayları olarak bilinen hâdiselerde Bakü şehri ve civarında Bakü Sovyeti ve Ermeni Devrimci Federasyonu (TAŞNAKSUTYUN) kuvvetlerinin Müsâvât Partisi ve Kafkas Süvari Tümeni arasında meydana gelen çatışmalar sırasında Azerî sivillere yönelik katliam yaşanmış olup, Azerbaycan Türkü ve diğer Müslümanlardan 3.000-12.000 arasında insan öldürülmüştür. 1918 Mart Olayları sonucunda Bakü’de iktidar tamamen Bolşeviklerin eline geçtikten sonra, Bakü’deki mevcut yönetimin 13 Nisan’dan sona erdiği 31 Temmuz’a kadar “Bakü Komünü” olarak tanınmıştır. Bu yönetim 31 Temmuz 1918 tarihinde sona ermiştir.
Gerek Mart 1918 olayları esnasında Bakü’nün Türk ve Ermeni sakinleri arasında çıkan çatışmalarda, gerekse de Bakü Komünü olarak adlandırılan dönemde Azerbaycan Türkleri sayısız sıkıntılarla karşı karşıya kalmıştır.
3 Mart 1918 tarihinde Rusya ile Merkezî Devletler arasında imzalanan Brest Litovsk Barış Antlaşması gereği 1877-1878 Osmanlı–Rus Harbi sonucu imzalanan Berlin Antlaşması gereği Ruslara bırakılan (Kars, Ardahan ve Batum vilayetlerine ithâfen söylenen ve üç vilayet anlamına gelen) Elviye-i Selâse’nin, her ne kadar ne şekilde olacağı belli olmamakla birlikte Osmanlı Devleti’ne verileceği kararlaştırılmış olmasına rağmen gerek bu konuda Rusya’nın ayak sürümesi, gerekse de işgâl altındaki yerleşim merkezlerinde Rusya himâyesindeki Ermeni milislerin Müslüman Türk ahaliye zulüm ve katliamda bulunması üzerine ve bu konuda yapılan resmî girişimlerin sonuçsuz kalması üzerine 3. Osmanlı Ordusu tarafından 12 Şubat 1918 tarihinde başlatılan ileri harekât sonucu 23 Mart itibâriyle 1914 yılındaki savaş öncesi Osmanlı-Rus sınırına ulaşılmış, Nisan 1918 ayı sonunda tüm cephede, Elviye-i Selâse tamamen işgâlden kurtarılmış, 1877-1878 Savaşı’ndan önceki Türk-Rus sınırına ulaşılmış, Brest-Litovsk’ta diplomatik olarak elde edilen bir hak askerî harekâtla da fiilen elde edilmiş oldu. Ancak bahse konu tarihten sonra da askerî harekât 4 Haziran 1918 tarihinde Batum Antlaşmaları imzalanana dek devam etmiştir.
22 Nisan 1918 tarihinde Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan Cumhuriyetlerinin katılımıyla kurulan Güney Kafkasya Federal Cumhuriyetinin başkenti olan Tiflis’te 26 Mayıs 1918 tarihinde çok önemli gelişmeler olur. Kafkas Cephesinde, Mayıs ayının sonuna dek devam eden 3. Ordu’nun ileri harekâtı sırasında gerek Trabzon Konferansı (14.03-14.04.1918) ve gerekse de Batum Konferansında (11.05-04.06.1918) istediği sonucu elde edemeyen Güney Kafkasya Federal Cumhuriyeti dağılma sürecine girmişti. Konfederasyonu oluşturan tarafların millî çıkarları birbirleriyle örtüşmediğinden bu konferanslarda sonuç alınabilmesi için Konfederasyonu oluşturan milletlerin birer bağımsız hükûmet hâline gelmeleri şarttı. Bu görüş Osmanlı Devleti tarafından ileri sürülmüş ve ancak ayrı ayrı hükûmetler olarak barış yapılabileceği, Batum Konferansı’nda Kafkas Delegeler Heyetine bildirilmişti. İç ve dış politikaya ilişkin konularda önemli fikir ayrılıklarına sahip Güney Kafkasya Hükûmetindeki Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan temsilcilerinin uzlaşma zemininden uzaklaşmaları üzerine, Güney Kafkasya Seymi (Yasama Meclisi) 26 Mayıs 1918 tarihinde Tiflis’te yaptığı son toplantıda kendi kendini feshettiğini ve Güney Kafkasya Hükûmetinin de sona erdiğini bildirir. Aynı gün Gürcüler ile Ermeniler bağımsızlığını ilan etmiş, 28 Mayıs’ta da Azerbaycan Millî Şûrâsı (Meclisi) Gence'de kurucu lider Mehmet Emin Resûlzâde’nin önderliğinde “Bir kere yükselen bayrak bir daha inmez” nidâlarıyla bağımsızlığını ilan eder.
Nuri (Killigil) Paşa komutasındaki Kafkas İslam Ordusu tarafından 15 Eylül 1918 tarihinde Bakü'nün Rus, Ermeni ve İngilizlerden kurtarılmasının ardından yeni Demokratik Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Feth Ali Han Hoyski’nin (1875-1920) başında olduğu Gence’deki millî hükûmeti de Bakü'ye taşınır. Böylece Azerbaycan Millî Hükûmeti öz başkentine kavuşmuş olur. Bu durum, Azerbaycan Millî Hükûmeti tarafından da 20 Eylül’de ilan edilerek halka bildirilir.
Bakü’nün zaptında Kafkas İslam Ordusunun şehit olanlar Türk askerleri bugün Bakü’deki Şehitler Hıyâbanı’nda [3] bulunan Türk şehitliğinde Azerbaycanlı soydaşları ile yan yana yatmaktadır.
Demokratik Azerbaycan Cumhuriyetinin ilanının 105. yılı ve 28 May Respublika Günü kutlu, Mehmet Emin Resulzâde başta olmak üzere bu Cumhuriyetin ilanında canı, malı, kanı ve emeği olan cümle kahramanlara da rahmet olsun, saygı ve minnetle yâd ediyoruz.
SON NOTLAR
[1] Menşevik: Rusya Sosyal Demokrat İşçi Partisi (RSDİP)nin 1903 Kongresinde partinin üyelik tanımı üzerinde yaşanan ihtilaf sonucu meydana gelen ayrışma kapsamında parti bünyesindeki iki farklı hizipten Julius Martov’un liderlik ettiği grup (“azınlıkta kalanlar” anlamında kullanılan) Menşevikler, Lenin’in liderlik ettiği grup da (“çoğunlukta kalanlar” anlamında kullanılan) Bolşevikler olmuştur. RSDİP’in bu iki hizbi de Marksist idi. Ekim Devrimi ile birlikte Bolşevikler, Mart 1917 ayından beri geçici hükûmet olan Menşevikleri devirerek Rusya’nın merkezî yönetimini ele geçirmişlerdir.
[2] Ekim Devrimi: Geçmişte Rusya İmparatorluğu başta olmak üzere Ortodoks ülkelerde yaygın olarak kullanılan Jülyen Takvimi ile Gregoryen Takvimi arasında Julyen Takvimi aleyhine sadece gün bazında on üç günlük bir fark mevcuttu. Bu farklılık başkent Petrograd’da Bolşeviklerin iktidarı ele geçirdiği tarih konusunda da kendini somut olarak hissettirir. Gregoryen Takvimine göre 7 Ekim 1917 tarihinde gerçekleşen Bolşevik Devrimi, bu devrimin gerçekleştiği esnada Rusya’da yürürlükte olan Jülyen Takvimine göre 25 Ekim 1917 tarihinde gerçekleştiğinden bahse konu devrim “Ekim Devrimi” olarak bilinir.
[3] Ağustos- Eylül 1918 yılında Bakü Muharebesinde şehit olmuş Azerbaycan Türk'ü ve Türkiye Türk'ü askerlerin defnedildiği Bakü’deki kabristan.
KAYNAKLAR
---; “Ermeni Devrim Federasyonu”, http://tr. wikipedia.org/wiki/Ermeni_Devrimci_ Federasyonu, Erişim Tarihi: 24.05.2023.
---; “Sol SR” http://tr.wikipedia.org/wiki/ Sol_SR, Erişim Tarihi: 25.05.2023.
---; “Sosyalist Devrimci Parti”, http://tr.wikipedia.org/ wiki/Sosyalist_ Devrimci_Parti, Erişim Tarihi: 25.05. 2023.
Arı, Kemâl; I. Dünya Savaş Kronolojisi, Gnkur.Bsmv., Ankara 1997.
Belen, Fahri; Birinci Cihaz Harbinde Türk Harbi 1918 Yılı Hareketleri, C. 5, Gnkur.Bsmv., Ankara 1967.
Derinsu Dayı, Esin; “Milli Mücadele Döneminde Elviye-i Selase ve Nahçıvan”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. XXII, S. 64-65-66, Mart-Temmuz-Kasım 2006, http://www.atam.gov.tr/ dergi/sayi-64-65-66/milli-mucadele-doneminde-elviye-i-selase-ve-nahcivan, Erişim Tarihi: 10.05.2023.
Gökay, Bülent; “The Illicit Adventures of Rawlinson British İntelligence in the Final Phase of the Ottoman Empire”, http://dergiler.ankara. edu.tr/ dergiler/ 44/683/8690.pdf, Erişim Tarihi: 1 Ocak 2014.
Gökdemir, Ahmet Ender; “Millî Mücadele’de Elviye-i Selase”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. 7, S. 19, Kasım 1990, http://www. atam.gov.tr/dergi/sayi-19/milli-mucadelede-elviye-i-selase, Erişim Tarihi: 23.05.2023.
Gürün, Kâmuran; Ermeni Dosyası, 4. Baskı, Bilgi Yayınevi, Ankara 1988.
Hovannisian, Paul C.; The Republic of Armenia: The First Year, 1918-1919, V. I: 1918-1919, University of California Press, USA 1971.
Kurat, Akdes Nimet; Türkiye ve Rusya, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1970.
Öztoprak, İzzet; “Maverayı Kafkas Hükûmeti”, Sekizinci Askerî Tarih Semineri Bildirileri, XIX. ve XX. Yüzyıllarda Türkiye ve Kafkaslar, C. I, Gnkur. ATASE Bşk.lığı Yay., Gnkur.Bsmv., Ankara 2003, Erişim Tarihi: 12. 02.2015.
Paksoy, İrfan; Cihan Harbi’nde Osmanlı Devleti, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2018.
Paksoy, İrfan; “28 Mayıs 1918 Respublika Günü”, http://www.dibace.net/irfan-paksoy/28-mayis-respublika-gunu/, Erişim Tarihi: 20.05.2023
Sadıgov, Ramin; “Rus İhtilallerinin Azerbaycan’a Etkileri: Bağımsızlığa Giden Yol”, Gazi Türkiye, Bahar 2015/16, Ankara.
Yüceer, Nâsır; “I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin Azerbaycan ve Dağıstan’a Askerî ve Siyasî Yardımı”,(Ed. Hasan Celal Güzel, Kemâl Çiçek, Sâlim Koca), C. 13, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002.
Sürmeli, Serpil; Türk-Gürcü İlişkileri (1918-1921), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2001,
Şahin, Enis; Diplomasi ve Sınır, 1. Baskı, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2005.
Şahin, Enis; Türkiye ve Maverâ-yı Kafkasya İlişkileri İçerisinde Trabzon ve Batum Konferansları ve Antlaşmaları (1917-1918), TTK Bsmv., Ankara 2002. Uras, Esat; Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, 2. Baskı, Belge Yay., İstanbul 1967.
Yerasimos, Stefanos; Kurtuluş Savaşı’nda Türk-Sovyet İlişkileri 1917-1923, İkinci baskı, Boyut Kitapları, İstanbul 2000.