“Millî his ile dil arasındaki bağ çok kuvvetlidir.
Dilin millî ve zengin olması, millî hissin gelişmesinde başlıca etkendir.
Türk dili, dillerin en zenginlerindendir. Yeter ki bu dil şuurla işlensin.
Ülkesini, [ve] yüksek istiklâlini korumasını bilen Türk milleti,
dilini de yabancı diller boyunduruğundan kurtarmalıdır.”

Mustafa Kemâl Atatürk, 2 Eylül 1930

YAZININ KONUSU…

Bugünkü yazımın konusu Dil Bayramı ile ilgili olacak. Ülkemizde fiiliyatta 26 Eylül’de de 13 Mayıs’ta da Dil Bayramı kutlanmaktadır. Bu konuda bir tekrar mı söz konusu, yoksa birbirine alternatif iki bayram mı söz konusu? Bu makale sayfasının sınırlılıkları kapsamında bir yandan bu sorulara cevap ararken Dil Bayramını konusunda da okuyucu nezdinde bilgi paylaşımında bulunacağız.

OSMANLI’NIN SON DÖNEMİNDE DİLDE SADELEŞME ÇABALARI…

II. Meşrutiyet Döneminde (1908-1918) özellikle Türkçü aydınlar ile başlatılan Türkçe’nin sadeleştirilmesi isteği, Cumhuriyetin kuruluşuyla da devam etmişti. Cumhuriyet Döneminde, Türkçeye verilen önemin somut sonuçlarından biri de Dil Bayramıdır.

ATATÜRK’ÜN TÜRKÇEYE ATFETTİĞİ ÖNEM…

Türkçeyi Türk kültürünün en önemli unsuru olarak görmüş olan Atatürk bu bağlamda 1926 yılında Bakü’deki I. Türkoloji Kurultayı’na da temsilci göndererek Türk dünyasında ortak dil ve alfabe konusundaki gelişmeleri yakından izlemiş, 1928 yılında Harf İnkılâbı gerçekleştirdikten sonra Türk dilinin kökeni, gelişimi ve sadeleştirilmesi ile dünya dilleri arasında hak ettiği yeri bulması için çalışmaları yürütmek üzere 12 Temmuz 1932 tarihinde Türk Dili Tetkik Cemiyeti’ni kurdurmuş, aynı yılın 26 Eylül’ünde de teşvikleriyle Türkçenin diğer diller karşısında zengin bir dil olduğunun araştırılıp ortaya çıkarılması için Dolmabahçe Sarayı’nda (İstanbul) I. Türk Dili Kurultayı toplanmıştır.

TÜRK DİLİ KURULTAYI…

Çok sayıda bilim insanı, gazeteci, yazar, devlet adamı ve sanatçı gibi önemli meslek gruplarının temsilcilerinin katıldığı I. Türk Dili Kurultayının dokuz gün süren bütün oturumlarına katılan Atatürk, “tez” adı verilen bildirileri dinlemiş, notlar almış ve oturum aralarında da dil bilimcilerle sohbet etmişti. Yurt dışından uzmanların da katıldığı Kurultayı, 3.000’e yakın dinleyici takip etmişti. Kurultay’da konuşan edebiyat ve Türkoloji profesörü Fuat Köprülü, o günü “Millî Rönesans” olarak tanımlamıştı

26 EYLÜL DİL BAYRAMI…

Kurultay’ın son günü Kurultay Başkanı Kazım Özalp, şair ve yazar Halit Fahri Ozansoy’un “bu büyük toplantının Türk dilinin bayramı olması nedeniyle açılış günü olan 26 Eylül’ün Dil Bayramı olarak kutlanmasını teklif ettiğini” bildirmiş, Kurultay üyeleri de oy birliği ile bu önergeyi kabul etmişti. O günden sonra 26 Eylül günü, ülkemizde “Dil Bayramı” olarak kutlanmaktadır.

KARAMANOĞLU MEHMET BEY’E ATFEDİLEN FERMAN…

Binlerce yıllık Türk tarihinde, Türkçenin korunması ve devlet dili olması için, daha önceki yönetimler tarafından fermanlar yayınlanmış ve halka duyurular yapılmıştır. Bunlar arasında en çok bilineni Karamanoğlu Mehmet Bey’in 13 Mayıs 1277 tarihinde “Şimden gerü (sonra) hiç kimesne (kimse) kapuda (kamuda), devlet ve dîvânda (devlet / kamu işlerinin görüşülüp karara bağlandığı kurulda) ve mecâlis (toplantılar) ve seyrânda (halka açık ortamda) Türkî (Türk) dilinden gayrı (başka) dil söylemeyeler. (lisanla konuşmasınlar)” şeklinde yazdırdığı söylenen fermandır.

Karamanoğlu Mehmet Bey’in adından bu şekilde ilk bahseden Fuat Köprülü (1890-1966)’dür. Köprülü 1918 yılında kaleme aldığı “Türk Edebiyatı’nda İlk Mutasavvıflar” kitabında bu bilgiyi 19. Yüzyıl Osmanlı devlet adamı, eğitimci, edip ve tarihçilerinden Hayrullah Efendi (1818-1866)’nin “Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye Târihi” (Hayrullah Efendi Tarihi) isimli eserinden aldığını söylemektedir. Bu olayın tarihini 10 Zilhicce 676 (4 Mayıs 1278) olarak veren Hayrullah Efendi de bu bilgiyi, (Fatih Sultan Mehmet’in babası II. Murat dönemi yazarlarından olan) Yazıcızâde Ali’nin “Tevarih-i Al-i Selçuk” (Yüce Selçuklu Tarihi) adlı eserine dayandırır. Yazıcızâde de bu bilgiyi, İranlı edebiyatçı ve tarihçi İbni Bibi (ö. 1285)’nin Anadolu Selçuklu Devleti tarihinde 1192-1280 yılları arasında geçen olayları konu alan “El Evamürü’l Ala’iye fi’l Umuri’l Ala’iye” adlı eserine dayandırır. Anadolu Selçuklu Devleti’nin İlhanlı Devleti vesÂyetinde olduğu dönemde yaşanan bir taht mücadelesinde II. İzzeddin Keykavus (1235-1279)'un oğullarından Şehzade Alâeddin Siyavuş’u tahta çıkarmak isteyen Karamanoğlu Mehmet Bey, Alâeddin Siyavuş’un da bünyesinde bulunduğu ile bir kuvvetle Konya üzerine yürümüş, 14 Mayıs 1277 tarihinde şehre girmiş, 15 Mayıs’ta Alaadin Siyavuş “Anadolu Selçuklu Sultanı” olarak tahta oturmuş, törenin ardından (bir çeşit bakanlar kurulu olan) divan kurulmuş, divanda alınan kararla devletin resmî dili Farsçadan Türkçeye çevrilmiştir. Birincil kaynaklarda devletin resmi dilinin Farsçadan Türkçeye çevrildiği “fermandan bahsedildiği, ancak kararı Karamanoğlu Mehmet Bey’in tek başına değil, Konya’da toplanan Selçuklu Divanının verdiği, zaten Karamanoğlu Mehmet Bey’in o günlerde henüz vezir olmadığı ve vezâret makamına birkaç gün sonra getirildiği” anlatılmaktadır. Karamanoğlu Mehmet Bey’in, o divanda yer alıp-almadığı hakkında net bir bilgi bulunmamasına rağmen, söz konusu kararın alındığı divana katılarak imza atan isimlerden biri olması muhtemeldir.

TARİHİ TARTIŞMALI BİR FERMAN…

Bazı araştırmacılar bu bilgilere dayanarak 13 Mayıs tarihinin Dil Bayramı olarak kutlanamayacağını ve konuya açıklık getirilmesi gerektiğini öne sürmektedirler.

TÜRKÇENİN KULLANIMINA İLİŞKİN BİRÇOK SELÇUKLU VE OSMANLI KAYNAĞI…

Bu somut olay özelinde fermanın tarihi olarak öne sürülen 13 Mayıs 1277 tarihi tam olarak gerçeği yansıtmasa da ve ayrıca söz konusu ferman Karamanoğlu Mehmet Bey’in bizzat kendisinin yazdırıp gönderdiği bir ferman olmasa da Türkçe’nin devlet yazışmalarında ve halk arasında kullanılması gerektiğini bildiren birçok Selçuklu ve Osmanlı kaynağı mevcuttur.

YASALAŞAMAYAN VE KOMİSYONDA KALAN TEKLİF…

Bazı devlet kurumları tarafından kutlandığı tespit edilen 13 Mayıs tarihinde Türk Dil Bayramının resmî olarak kutlanması için TBMM’de 15.01.2008 tarihinde bir kanun teklifinde bulunulmuştur. Muhtemelen gerek resmî olarak kutlanan bir dil bayramının mevcudiyeti gerekse bahse konusu fermanın da mevcut olmaması nedeniyle teklif komisyonda kalmıştır.

SONUÇ OLARAK…

Sonuç olarak, günümüzde Dil Bayramının kutlandığı iki tarih mevcut olup bunlardan birincisi 26 Eylül 1932 tarihinde I. Türk Dil Kurultayında alınmış olan kararla ve resmî olarak kutlanan Dil Bayramıdır; ikincisi ise Fuat Köprülü’nün 13 Mayıs 1277 tarihli olarak bildirdiği ancak bugün mevcut olmayan bir fermana dayandırılarak yapılan gayrı resmî kutlamadır.

Türk Dil Kurumu, bundan 91 yıl önce 26 Eylül 1932 tarihinde yaptığı I. Türk Dil Kurultayı’nda Türkçenin önemini vurgulamak için 26 Eylül gününü “Dil Bayramı” olarak ilan etmiştir. Dil, birlik ve beraberliğin temeli, kültürün de ana unsurudur. Milletimizin ortak hâfızâsını, hâtırâlarını, duygu ve düşüncelerini ve değerlerini yansıtan bir ayna olan Türkçemiz, geçmiş ile gelecek arasında bir köprüdür. Dil Bayramımız kutlu olsun!

Resmî olarak dün kutlanan Dil Bayramı vesilesiyle dilimizin geliştirilmesi, zenginleştirilmesi ve korunmasına katkıda bulunan herkese şükranlarımızı sunarız.

KAYNAKLAR:

Yılmaz Önder, Sevim; “Dil Bayramı” https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/dil-bayrami/?pdf=3693, Erişim Tarihi: 26.9.2023.

Akün, Ömer Faruk; Hayrullah Efendi, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 17, TDV İSAM, İstanbul 1998.

Alyılmaz, Selma; “Atatürk ve Türk Dili”, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/844445, Erişim Tarihi: 26.9.2023.

Gül Fidan, Ayşe; “İbn Bîbî, El-Evâmirü’l-Alâ’iyye Fi’l-Umûri’l-Alâ’iyye” Kitap İncelemesi, https://dergipark.org. tr/tr/pub/dogu/issue/43282/526186, Erişim Tarihi: 23.09.2023.

Kalyocuoğlu, Yasemin; “88 yıl önce bugün ilan edilen bayram: Türk Dil Bayramı”, 26.9.2020, https://www.aa. com.tr/tr/kultur-sanat/88-yil-once-bugun-ilan-edilen-bayram-turk-dil-bayrami/1986313, Erişim Tarihi: 26. 9.2023.

Merçil, Erdoğan; “Türkiye Selçuklularının Devrinde Türkçenin Resmi dil olmasını kim kabul etti?” Belleten, Cilt: LXIV, Sayı: 239, https://www.academia.edu/78499572/ TÜRKIYE_SELÇUKLULARI_ DEVRİNDE_ TÜRKÇENİN_RESMİ_DİL OLMASINI KİM_KABUL_ETTİ_, Erişim Tarihi: 26.09.2023.

Sakaoğlu, Saim; “Atatürk’ün Dil ve Kültür Anlayışı”, Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Merkezi, https://turkoloji.cu.edu.tr/GENEL/19.php, Erişim Tarihi: 26.09.2023.

Sümer, Faruk; “Keykâvus II”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 25, TDV İSAM, İstanbul 2002.

Sümer, Faruk, “Mehmet Bey, Karamanoğlu”, Cilt 28, TDV İSAM, İstanbul 2002.

Tashmatova, Zhazira; Linar, Khaziev; “Karamanoğlu Mehmet Bey ve Türk Dil Bayramı”, https://www. academia.edu/37709451/Karamanoğlu_Mehmet_Bey_ve_Türk_Dili_Bayramı, Erişim Tarihi: 26.9.2023.